Capernaum nghĩa là “hỗn loạn” trong tiếng Li-băng. Đó là tính từ hoàn hảo để miêu tả thế giới mà cậu bé nhập cư Zain phải sinh tồn trong phim. Đó cũng là tên một tác phẩm điện ảnh sẽ làm trái tim chúng ta đau thắt của nữ đạo diễn Nadine Labaki.
Khung hình đầu tiên của Capernaum là một cậu bé đứng trong phòng khám. Zain (Zain Al Rafeea), 12 tuổi, gầy gò ốm yếu trong chiếc quần lót trắng. Trông cậu như một đứa trẻ sơ sinh, còn đôi mắt giống của một con thú nhỏ. Không có người lớn nào xung quanh và không gian rộng lớn như đang ép chặt lấy hình hài cậu. Chúng ta không biết gì về Zain nhưng chỉ bằng sự hiện diện ấy, cậu bé khiến chúng ta cảm thấy xót xa. Một cảnh phim đơn giản nhưng đầy sức mạnh, chỉ có được khi tài năng điện ảnh kết hợp với tình yêu thương của nữ đạo diễn Labaki.
Chuyện phim bắt đầu từ một phiên tòa bất thường ở thành phố Beirut, Li-băng. Từ trại giam, Zain đâm đơn kiện chính cha mẹ ruột. Chính cậu cũng đang phải đối mặt với án tù 5 năm sau khi lấy dao đâm người. “Cậu muốn kiện họ tội gì?” Quan tòa hỏi và Zain trả lời: “Tội đã sinh ra tôi!” Làm thế nào một đứa trẻ có thể nói thế với đấng sinh thành? Tương tự lối dẫn truyện của Slumdog Millionaire (Triệu phú khu ổ chuột, 2008), cả bộ phim là những hồi tưởng, sự kiện, mâu thuẫn… dẫn Zain đến quyết định đó.
Qua hồi tưởng của cậu bé, người xem bước vào thế giới xa lạ của những bản tin truyền hình. Những khu ổ chuột nhớp nháp với lốp cao su trên mái, chằng chịt như tổ mối. Ở đó, mỗi ngày với Zain là một cuộc chiến. Ở tuổi 12, thay vì đến trường, cậu trở thành lao động chính nuôi sống gia đình. Công việc bao gồm cả hợp pháp lẫn bất hợp pháp, từ phụ việc cho gã chủ nhà đến bán thuốc phiện vào trại giam. Miễn là kiếm ra thức ăn để đút vào miệng. Mọi thứ thay đổi khi bố mẹ Zain quyết định “bán” cô em gái Sarah để đổi lấy chỗ ở. Tức giận, cậu bỏ trốn khỏi nhà và trở thành trẻ lang thang.
Chỉ quay trong vòng 6 tháng, nhưng Capernaum là công trình kéo dài hàng năm trời của nữ đạo diễn kiêm biên kịch Labaki. Cùng với các cộng sự, cô đã trải qua hàng trăm cuộc phỏng vấn những người nhập cư. Rất nhiều người trong số họ bị đánh đập, bỏ rơi, tống giam hoặc chịu đói rét trên các con đường ở Beirut. Đó là lý do cho không khí tài liệu đậm đặc của phim, với đầy các chi tiết thực tế sống động. Hãy xem cách đình Zain bán thuốc phiện vào trại giam mà không bị cảnh sát phát hiện: Họ nghiền nhỏ thuốc và ngâm vào quần áo. Những kẻ nghiện ngập sẽ hút hít từ đống quần áo đó.
Chất hiện thực gợi nhớ đến các phim của đạo diễn Ý Roberto Rossellini đã thiết lập lớp nền đáng tin cho hành trình bi thương của Zain. Một hành trình không đứa trẻ nào trên đời nên trải qua. Suýt chết đói, Zain may mắn được một phụ nữ nhập cư người Ethiopia tên Tigrest (Yordanos Shiferaw) cưu mang. Ban ngày, Tigrest làm việc ở công viên trò chơi, để con trai sơ sinh Yonast cho Zain chăm sóc. Nhưng rồi, khi cảnh sát tống giam người phụ nữ tốt bụng vì giấy tờ giả, Zain lại bị đẩy ra đường. Lần này cậu phải cưu mang Yonast, một sinh linh bé bỏng.
Trung thành với phong cách “chỉ kể, không giải thích”, đạo diễn Labaki khiến người xem cảm thấy các cơn đau vật lý khi dõi theo Zain. Kịch bản với tâm lý vững chắc và đan cài chi tiết tinh tế giúp duy trì mối quan tâm của ta với cậu bé. Một chiếc băng vệ sinh lấy trộm cho em gái, một món đồ chơi tự làm cho Yonas, thái độ không bao giờ đầu hàng cuộc đời… khiến người xem yêu mến Zain như một thiên thần, bất chấp các lời chửi thề hay hành vi bạo lực. Chứng kiến cậu, cũng như Yonas, cô độc và bị đối xử tồi tệ giữa một thế giới tàn nhẫn, giống như bị những nhát dao cắt vào trái tim ta.
Những tác phẩm như Capernaum chỉ hiệu quả khi có các màn trình diễn xuất sắc, vượt qua các ranh giới của diễn xuất. Chúng ta không thể tưởng tượng được trình độ chỉ đạo cỡ nào để tạo nên Zain trong phim, cho đến khi biết sự thật: Không có diễn xuất nào cả. Zain Al Rafeea, 12 tuổi, sống chui nhủi tại khu ổ chuột ở thành phố Beirut trước khi được nữ đạo diễn phát hiện. Cậu là một trong gần ba triệu người Syria phải rời bỏ quê hương do cuộc nội chiến từ năm 2011. Tên Zain được giữ nguyên trong phim, vì không cần thiết phải đặt khác. Đây là câu chuyện của cậu, cuộc sống của cậu, thế giới của cậu.
Điều tương tự đối với nữ diễn viên Yordanos Shiferaw. Đời thật của cô gần như không khác gì nhân vật, trừ việc xuất thân từ Eritrea thay vì Ethiopia, và con của cô là con gái thay vì con trai. Trong quá trình quay Capernaum, Yordanos cũng bị tống giam hai tuần vì cùng lý do. Những giọt nước mắt trong phim không phải là diễn xuất. Cả đoàn làm phim cũng chỉ có ba người, gồm nữ đạo diễn và hai quay phim, rong ruổi mỗi ngày trên các con phố Beirut. Họ đã phải tìm mọi cách để bảo lãnh Yordanos cho các cảnh quay cuối. Ngay cả cậu bé sơ sinh da màu cũng là người nhập cư.
Capernaum hẳn sẽ khiến nhiều người nhớ đến bộ phim hoạt hình Nhật Bản Graves of the Fireflies (Mộ đom đóm, 1988), bởi nhiều điểm tương đồng. Không cần các xung đột hay bi kịch quá đà, lớn lao, chỉ qua các chi tiết sinh hoạt thường nhật, tất cả vấn đề nhập cư nhức nhối đều hiện rõ. “Nếu không có giấy tờ, mày không phải con người”, một gã nói với Zain. Cuối cùng thì những đứa trẻ mới là nạn nhân lớn nhất, kẻ trả giá nặng nề nhất cho các xung đột, các cuộc chiến, những hệ thống đổ nát và các vấn đề của người lớn. Không có Chúa trời hay bài thánh ca nào cứu được chúng trên đường phố.
Thế nhưng, điều phân biệt giữa điện ảnh và phim tài liệu, giữa nghệ thuật và thực tế, chính là ở thông điệp cá nhân của nghệ sĩ. Nhiều người sẽ cảm thấy đoạn kết của Capernaum tách biệt với không khí chung, theo lối giải quyết hơi sáo mòn. Nhưng đó chính là phần mà Labaki gửi gắm, một hy vọng, một mong ước, một lời cảnh tỉnh. Chỉ có lòng tốt và sự chung tay của cộng đồng mới giải quyết được các vấn đề cộng đồng. Nếu không, bức ảnh Zain được chụp ở cuối phim sẽ không còn là hộ chiếu.