Khác với văn chương hay hội họa, điện ảnh luôn là tác phẩm của tổng thể. Một bộ phim hay phải là tổng thể của nhiều yếu tố riêng biệt. In The Heart Of The Sea, bộ phim mới nhất của đạo diễn Ron Howard, là ví dụ cho việc nỗ lực diễn xuất và sự hy sinh của dàn diễn viên không cứu nổi sự yếu kém trong kịch bản, và điểm yếu đến từ sự phân vân trong việc định hướng thể loại của chính đạo diễn.
Dựa trên quyển sách phi-hư cấu cùng tên xuất bản năm 2000 của Nathaniel Philbrick, kể về số phận con tàu săn cá voi Essex vào năm 1820. Đó là thời kỳ con người đổ xô ra biển lấy tinh dầu cá phục vụ cho nhu cầu năng lượng. Tiểu bang Massachusettes, Hoa Kỳ, được xem là trái tim của ngành công nghiệp này. Hòn đảo Nantucket, bối cảnh khởi hành trong phim, cùng với một thị trấn nhỏ tên New Bedford – được mệnh danh “Nơi nâng đỡ thế giới”, là thủ phủ của những tay săn cá voi lão luyện nhất. Ở thời kỳ hoàng kim những năm 1850, hàng trăm tàu đánh cá đã ra khơi và mang về hàng tấn dầu. Dĩ nhiên, họ để lại hàng tấn máu trên mặt biển. Theo thống kê, vào năm đỉnh điểm 1852, 220 tàu đánh cá đã tàn sát đến 2.682 con cá voi. Ngành công nghiệp này bắt đầu sụp đổ với sự phát hiện dầu hỏa vào năm 1959 ở Pennsylvania.
Có một sự nhập nhằng ở đây. Chuyện phim của In The Heart hoàn toàn không liên quan gì đến tiểu thuyết được đánh giá “vĩ đại bậc nhất” trong văn học Mỹ và thế giới Moby-Dick, được viết bởi Herman Melville và xuất bản lần đầu năm 1951. Moby-Dick được gợi cảm hứng từ sự kiện tàu Essex, nhưng hư cấu hoàn toàn, kể về một thủy thủ già liều chết ra biển khơi trả thù con cá voi trắng đã cắn gãy chân ông. Còn quyển sách của Philbrick đơn thuần là tổng hợp các tư liệu còn sót lại có thể hé lộ số phận các thành viên tàu Essex sau khi gặp nạn. Giá trị nhất là những ghi chép của một thủy thủ đoàn tên Thomas Nickerson, vốn là một cậu thiếu niên khi gia nhập tàu Essex, kể lại ở tuổi già của mình.
In The Heart Of The Sea có cốt truyện kết hợp giữa các sự kiện trên, đặt ở hai mốc thời gian. Một đêm mưa gió năm 1950, nhà văn Herman Melville (Ben Whishaw) còn trẻ tuổi và chưa nổi tiếng, tìm đến nhà nghỉ do Thomas Nickerson và vợ làm chủ, để lắng nghe sự thật về tàu Essex. Chúng ta biết từ đó ông sẽ viết Moby-Dick. Nickerson ban đầu từ chối nhưng sau đó bị vợ thuyết phục, đồng ý tiết lộ câu chuyện. Thời điểm quay ngược lại năm 1920, tàu Essex ra khơi trong không khí cạnh tranh nguy hiểm giữa thuyền phó Owen Chase (Chris Hemsworth), một người dày dạn kinh nghiệm nhưng không được đề bạt vì xuất thân thấp kém, và thuyền trưởng “con ông cháu cha” George Pollard (Benjamin Walker). Sự đối đầu này khiến thủy thủ đoàn gặp nhiều rắc rối, trước khi con cá voi sát thủ xuất hiện và biến chuyến săn dầu thành cơn ác mộng.
Có những sai lầm dễ dàng nhận thấy ngay ở những phút đầu. Góc nhìn nhân vật không ổn định mà đổi từ Nickerson sang Chase, khiến mạch phim giữa hai thời điểm hiện tại-quá khứ thiếu mạch lạc. Đây là vấn đề của kịch bản, do Charles Leavitt, được biết đến là tác giả kịch bản nháp của Blood Diamond(2006), chắp bút. Rõ ràng ông muốn khai thác Owen Chase, nhân vật chính của chuyến hành trình, nhưng bị mắc kẹt với tuyến truyện phụ giữa Nickerson và Melville, và loay hoay không tìm được cách kết nối. Nhiều lần trong phim, các chuyển cảnh về lại quán trọ của Nickerson bị hụt hẫng, bởi nhân vật của ông chỉ là cái bóng để lần theo cốt truyện, không để lại ấn tượng đáng kể.
Nhưng người chịu trách nhiệm thực sự không phải là Leavitt, mà là Ron Howard. Ông là một trong những đạo diễn dày dạn kinh nghiệm bậc nhất Hollywood, nhưng lạ lùng là phong độ rất phập phù. Vừa dành Oscar với A Beautiful Mind (2001) sau đó lại làm một phim tầm tầm The Missing (2003). Trở lại rất chắc tay với Cinderella Man (2005) rồi lại xuống phong độ với The Da Vinci Code (2006). Theo đúng “đà” ấy, sau một Rush cực kỳ xuất sắc (cùng cộng tác với Chris Hemsworth) ở cả phát triển tâm lý nhân vật lẫn hiệu ứng kỹ xảo năm 2013, Howard lại chơi vơi giữa biển khơi trong In The Heart.
Chúng ta thấy rằng vấn đề lớn nhất của bộ phim là lạc hướng giữa các thể loại. Với một chủ đề nặng ký và có giá trị lịch sử như tàu Essex, rõ ràng việc đầu tiên cần làm là xác định được hướng tiếp cận đúng đắn. Ăn cây nào phải rào cây nấy. Nếu muốn tập trung vào “sự thật khủng khiếp” (vốn không có mấy giá trị gây sốc nữa), ông cần nâng nhãn phân loại lên R, dành nhiều thời gian để xây dựng tâm lý và các mối quan hệ, giúp người xem hiểu về mỗi thuyền viên để có thể cảm thông. Nếu muốn phản ánh hiện thực về nghề đánh bắt cá voi, vốn bị lên án là vô nhân đạo, cần đầu tư nhiều hơn vào bối cảnh và miêu tả các khía cạnh của công việc này, cả bề mặt và chiều sâu. Hoặc nếu đơn giản là một phim giải trí đơn thuần, rõ ràng phải chăm chút cho các đại cảnh và trường đoạn hành động sao cho ấn tượng.
In The Heart muốn ôm đồm tất cả những điều ấy, dẫn đến việc hụt hơi ở tất cả. Không đủ thời gian để xây dựng nhân vật, người xem gần như không biết gì về các thủy thủ đoàn. Họ là ai? Họ có ước mơ gì? Họ cảm thấy gì về nghề nghiệp này? Có ai đang chờ đợi họ ở nhà hay không? Trong suốt hành trình, một cách lạ lùng, họ không hề chia sẻ gì với nhau, không hề có thái độ hay hành động nào thể hiện con người họ, suy nghĩ của họ đối với mối quan hệ thuyền trưởng-thuyền phó, hay về những sự việc đang xảy ra. Làm sao chúng ta có thể cảm thương cho những người mà chúng ta không biết? Việc thiếu vắng tình cảm và tâm lý dẫn đến thiếu vắng áp lực cần thiết trong một cốt truyện được cho là bi thương ngoài sức tưởng tượng. Tất nhiên, trong hoàn cảnh đó, tình bạn giữa Chase và Joy (Cillian Murphy thủ vai) nhạt nhòa là điều dễ hiểu. Và sự cạnh tranh giữa những người dẫn đầu trở nên thừa thãi.
Rõ ràng, bộ phim cũng không chạm được đến cấp độ mà Howard từng làm với Rush, dù có nhiều điểm tương đồng. Tương đồng dễ nhận thấy nhất, là sự hiểm nguy đến từ ngoại cảnh. Và con người, dù đặt tay sau vô lăng hay mái chèo, đều phải tự mình lèo lái số phận và đối diện với sợ hãi, với cái chết. Điều đó tạo nên vẻ đẹp của họ. Nhưng nếu Rush thể hiện rất rõ động lực của các nhân vật, là niềm đam mê và lý tưởng sống, thì ngược lại In The Heart không cho chúng ta thấy điều gì cụ thể và đáng quan tâm. Có nhiều thứ về nghề đánh bắt cá voi hơn là danh hiệu thuyền trưởng và tiền tài, như Owen theo đuổi, hay danh gia vọng tộc hư ảo của Pollard. Một trong số đó là “sự lãng mạn”, như cách người Nhật vẫn bảo vệ nghề truyền thống này dù bị các tổ chức quốc tế phản đối – có thứ gì đó đã nảy nở trong mối quan hệ “thợ săn-thú săn”. Đó là tầng sâu mà bộ phim chưa chạm đến được. Trong sự mờ mịt của mình, bộ phim chỉ nỗ lực đảo ngược vai trò đó khi biến thủy thủ đoàn thành kẻ bị săn, để giúp Chase hiểu được nguồn gốc lòng hận thù của con cá voi. Cuối cùng, anh thông cảm cho nó. Nhưng vì dẫn dắt quá tệ, ý nghĩa này bị chìm lấp giữa muôn vàn đợt sóng, và không đủ chân thật để khiến chúng ta xúc động. Giá trị hiện thực về mặt trái của ngành công nghiệp đẫm máu này, cũng như lòng tham xấu xí con người được thể hiện khá sến súa ở cuối phim, cũng trôi tuột đi như thế.
In The Heart có được một ít cảnh ấn tượng. Như khi cậu bé phải chui vào bụng con cá voi để lóc mỡ lấy dầu. Chúng ta sẽ hiểu thêm về cách thức săn cá voi của các thủy thủ, hiểu về cơn sốt dầu cá ở thế kỷ 19 như một lát cắt lịch sử. Nhưng chừng đó là chưa đủ thỏa mãn. Cả về mặt giải trí, bộ phim khó có thể gọi là hoành tráng hay khiến người xem phải nổi da gà, như cảm giác tôi từng có trong rạp với Rush. Một màn trình diễn hiệu ứng CGI rõ ràng khá kém cỏi, nếu so sánh với Life Of Pi của Lý An ra đời trước đó đến 3 năm. Những góc quay được chọn làm đặc trưng (gắn với các vật thể di động ở phía xa để lấy toàn cảnh) không giúp ích được nhiều. Một điều sống còn là âm nhạc dường như bị bỏ quên, không có chút điểm nhấn. Tôi cứ tưởng tượng nếu Hans Zimmer tiếp tục cộng tác với Howard, bộ phim sẽ tràn ngập không khí bi tráng và kích thích cực độ đến thế nào. Thật đáng tiếc.
Nhưng đáng tiếc nhất, là Howard đã phí phạm sự hy sinh của các diễn viên. Chris Hemsworth không cần phải chứng tỏ mình biết diễn xuất hơn là khoe cơ bắp, điều anh đã làm được với Rush. Mà chứng tỏ rằng anh có sự chuyên nghiệp và tận tụy của những diễn viên nghệ thuật hàng đầu, khi cần thiết. Như trong bức ảnh gầy trơ xương Chris tiết lộ gần ngày công chiếu để góp phần quảng bá. Nhưng nó sẽ không mang đến cho anh tượng vàng Oscar, hay thậm chí đề cử, như Mathew McConaughey và Jared Leto, hay Christian Bale. Chúng ta thấy nỗ lực của tất cả các diễn viên khác, từ Cillian Murphy với cả cơ thể và đôi mắt có hồn của anh, cho đến Benjamin Walker lẫn “người nhện” mới của Marvel là Tom Holland. Dù vậy, đặt trong một tổng thể khập khiễng, những đốm sáng lẻ loi không thể cứu được con tàu chìm của Ron Howard.
Có lẽ, câu chuyện về tàu Essex nên được làm lại một lần nữa, với kịch bản chuyển thể từ quyển tiểu thuyết của Herman Melville. Còn bộ phim này là một thất bại, ngay cả ở ý định đầu tiên là cho chúng ta biết về “sự thật” đã xảy ra. Chúng ta có tin không? Khi hai vợ chồng chủ quán trọ Nickerson hành động như thể đã thông đồng với nhau để lừa tiền chàng văn sĩ Melville trẻ tuổi non dạ. Rằng “sự thật” có thể là chẳng có màn sinh tồn phi nhân tính nào, mà là tưởng tượng đáng giá 300 đôla của một lão già khôn lỏi. Nếu xét đến những gì xuất hiện trên màn ảnh, tôi sẽ tin vào sự thật đó hơn.