★★★★★
Nếu 10 năm nữa vẫn còn viết về phim, tôi sẽ nói rằng: Anatomy of a Fall là bộ phim đã giữ mình ở lại với điện ảnh.
Bộ phim của nữ đạo diễn Justin Triet gần như hoàn hảo về mọi thứ, kĩ thuật, cốt truyện, diễn xuất, thông điệp… lấp đầy cả lý trí lẫn trái tim. Giống như một phim toà án khác là A Separation (2011) của Iran, và mang không khí của phim hiện thực Iran nói chung, Anatomy cũng là hành trình đi tìm sự thật. Nhưng sự thật đáng giá ở đây không phải là tồn tại hung thủ hay không, mà là những gì hiện ra sau những màn mổ xẻ cú rơi dẫn tới cái chết của một nhà văn, cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Đó là sự thật về con người. Về những thứ phức tạp không nhìn thấy được diễn ra sau lớp vỏ não. Về cách một mối quan hệ rơi dần xuống vực thẳm sau nhiều năm nghi kị và chịu áp lực. Về việc chúng ta hiểu về nhau ít ỏi và khó khăn đến mức nào. Và kết thúc một cú rơi luôn là vỡ nát.
“Chị có nghĩ rằng mình chỉ viết được từ trải nghiệm cá nhân?” Nữ sinh viên hỏi người vợ và là nhà văn Sandra ( Sandra Hüller) ở mở đầu phim. Những câu thoại ban đầu này sẽ định hình cho hai tiếng rưỡi thời lượng tiếp theo. “Chị luôn nói rằng mình trộn lẫn hiện thực và tưởng tượng, và luôn khiến độc giả bọn em muốn phân biệt cái nào với cái nào.” Cô nói tiếp. Lần phân biệt tiếp theo là ở tòa án, và người săm soi các chi tiết trong sách Sandra là các luật sư. Bởi vì sau cuộc phỏng vấn, vốn bị hoãn lại do người chồng Samuel (Samuel Theis) bật bản nhạc không lời P.I.M.P của 50 Cents ầm ĩ, là cái chết của chính anh. Samuel rơi từ tầng ba của căn nhà gỗ và dựa vào hiện trường bất thường, cảnh sát nghi ngờ Sandra là hung thủ.
Justin Triet cũng chơi đùa một chút với sự thật và tưởng tượng, khi dùng tên thật của diễn viên đặt cho nhân vật. Cặp vợ chồng có một cậu con trai tên Daniel (Milo Machado-Graner), bị mù sau tai nạn giao thông do lỗi của bố. Hỗ trợ cậu là chú chó dẫn đường Snoop. Snoop Dog? (Rapper tham gia vào bản phối lại của P.I.M.P). Sự thật và tưởng tượng còn bị xoắn lại, phân mảnh, rồi cuộn lấy nhau trong tâm trí các nhân chứng tại phiên tòa, như Daniel, và người xem, khi các chi tiết hé lộ. Người xem phải tự đóng vai quan tòa, phần hấp dẫn của phim, và đưa ra phán xét của riêng mình.
Thật khó để không so sánh Anatomy và The Taste of Things (Muôn vị nhân gian) của Trần Anh Hùng khi xem phim. Ngoài việc là đối thủ cạnh tranh cho suất Oscar phim nói tiếng nước ngoài của Pháp năm 2023, hai bộ phim còn đại diện cho hai trường phái làm phim gần như đối nghịch. Nếu phim của Trần Anh Hùng tối giản và có xu hướng triệt tiêu kể chuyện, thì phim của Justin Triet lại tập trung và tỏa sáng rực rỡ ở mặt này. Nếu hai phim này là những người bạn đường – và thật sự xem phim nghĩa là ta đang đồng hành với phim: Taste là một cô gái hời hợt nhưng cố tỏ ra duyên dáng, sâu sắc, và khiến ta mệt mỏi khi chưa đến nửa đường; còn Anatomy là người bạn khiến ta quên mất mình đã đến đích từ lúc nào. Đỉnh cao của kể chuyện là khiến khán giả quên mất mình đang được kể.
Anatomy khiến tôi có cảm giác như được xem A Separation một lần nữa – điều tôi đã ước ao. Justin Triet dùng nhiều thủ pháp về góc máy, chuyển cảnh, các lối sắp đặt, mượt mà đến mức ta chỉ nhận ra khi xem lại lần hai. Không phải vì chúng khó phát hiện, mà vì ta không hề quan tâm đến. Ví dụ cách máy quay di chuyển qua lại hai bên gương mặt Daniel, theo lời công tố viên và luật sư bào chữa. Ta hiểu được sự giằng co trong tâm trí cậu. Hay cách máy quay lao nhanh trong ngôi nhà như một con thú. Hay chỉ đơn giản là cảnh quay xe hơi di chuyển sát bờ vực, hoặc lao vào bóng đêm, đều mang dụng ý… Chúng hòa làm một với câu chuyện, trong một nhịp điệu phù hợp, giống như được thở theo nhịp thở phù hợp. Và có lúc khán giả sẽ phải nín thở. Mọi thứ đều đặt đúng chỗ và vừa đủ, không thừa, không thiếu.
Mở đầu phim bằng một vụ án theo cách truyền thống, nhưng Triet đã tránh cho phim đi vào lối mòn. Anatomy đã có thể đi theo phong cách phá án như của David Fincher, nhưng không. Điều nữ đạo diễn tập trung vào không phải đáp án cho câu hỏi “Hung thủ là ai”, mà là khắc họa sự phức tạp đến đau đầu của vụ xử án, và cho thấy đánh giá của chúng ta có thể sai lệch như thế nào trước mỗi mảnh vụn của sự thật. Các nhân vật khác trong phim cũng thế, Daniel, vị thẩm phán, các luật sư, bác sĩ tâm lý của Samuel, khán giả ở phiên tòa và sau TV… đều tạo ra phiên bản riêng của vụ án.
Sự phức tạp tăng tiến khi Anatomy mổ xẻ đời sống hôn nhân, tính cách nghệ sĩ và các mâu thuẫn của hai vợ chồng. Đó là sự phức tạp của cuộc sống thật, mà nếu thiếu đi cái cốt lõi “sự thật” này trước phần “hư cấu”, mọi tác phẩm đều sẽ thất bại. Sandra Hüller xuất sắc ở chỗ khiến ta quên đi chữ “xuất sắc” khi thưởng thức màn trình diễn của cô. Sandra hiện lên là một nhân vật của tài liệu, ở nghĩa tích cực. Một nhân vật vừa gần lại vừa xa, khiến người xem thấu hiểu ngang với nghi ngờ. Diễn xuất đỉnh cao của Hüller giúp nhân vật đứng ở ngay ranh giới của kẻ thủ ác và người vô tội, không bao giờ thiên lệch. Làm được điều đó cũng khó như giữ thăng bằng trên một sợi chỉ mảnh. Kịch bản tuyệt vời của Justin Triet và bạn trai Arthur Harari giúp ích rất nhiều, với những câu hỏi bỏ ngỏ. Vì sao Sandra không tỏ ra đau buồn khi chồng mất? Vì sao cô phản ứng lập tức “em không giết anh ấy” trước người bạn luật sư? Sau khi “chiến thắng”, cô định tiến tới với anh ta hay chỉ muốn an ủi, bằng tình dục chẳng hạn?… Kịch bản phim giữ ta ở trên sợi chỉ ấy.
Cân bằng về sức nặng với Sandra là người chồng Samuel, dù đa phần vô hình. Làm sao thổi hồn vào một cái xác từ đầu phim? Thậm chí, anh còn không xuất hiện ở cảnh mở đầu, khi còn sống. Ngoài những bằng chứng và kí ức, Triet còn dùng đến hình tượng đại diện là chú chó Snoop. Chú thay thế cho sự hiện diện Samuel ngay từ cảnh đầu tiên đến cảnh cuối cùng, với ánh nhìn thù địch về phía cuộc phỏng vấn. Những gi xảy ra với anh cũng xảy ra với Snoop, kể cả việc uống aspirin, hay phải chịu trách nhiệm cho Daniel. Và đến những cảnh anh xuất hiện thật sự qua hồi tưởng, ta đã cảm thấy Samuel thân quen, trước khi tiến đến một cảnh kết đắt giá và cảm động.
Các diễn viên khác đều hoàn thành xuất sắc vai diễn. Từ “xuất sắc”, một lần nữa, có vẻ hơi cường điệu so với sự tự nhiên mà họ mang lại, nhưng xứng đáng. Milo Machado Graner trong vai Daniel nhạy cảm, tốt lành, đáng thương, giữ mạch cảm xúc cho cả phim. Tôi nhận ra Daniel bị mù chỉ vài giây sau khi cậu xuất hiện, nhờ diễn xuất hình thể tinh tế của Milo. Và trái tim tôi thổn thức khi chứng kiến cậu bị tra tấn ở phiên tòa. Cùng dùng diễn viên nhí, thật khó để không liên tưởng đến cô bé xinh xắn như bông hoa nhưng cứng đờ và vô hồn trong The Taste of Things.
Bên cạnh đó là luật sư Vincent (Swann Arlaud) với ánh mắt yêu thương không che đậy mỗi lần nhìn Sandra. Ngay cả cô nhân viên từ tòa án Camille (Zoé Solidor) và công tố viên (Antoine Reinartz) cũng có những khoảnh khắc riêng. Triet đã khéo léo dùng vị công tố viên hung hăng làm phản diện, với vẻ ngoài gây khó chịu một cách cố ý. Cả chỉ đạo diễn xuất cho chú chó Messi trong vai Snoop, nhất là cảnh nuốt aspirin. Đây có lẽ là màn trình diễn của động vật ấn tượng nhất tôi từng xem. Tất cả họ đều là những mảnh ghép cứng cáp và đáng tin cậy cho bức tranh vụ án mạng, và không ai bị bỏ quên.
Anatomy of a Fall như dòng nước mát lành giữa sa mạc điện ảnh ngày càng khô hạn. Trong giai đoạn mà kĩ xảo và công thức thắng thế, những phong trào xã hội tác động và lấn át sáng tạo, cào bằng mọi thứ, bộ phim đưa ta về với điều cốt lõi của điện ảnh nói riêng và nghệ thuật nói chung: Sự thật về con người. Những nỗi niềm và vấn đề của họ, đặt trong bối cảnh hiện đại, đủ sâu sắc và chạm đến trái tim, đủ đặc thù nhưng cũng phổ quát.
Có lẽ không nhiều khán giả đồng cảm với những áp lực văn chương của Samuel, sự cạnh tranh dữ dội của anh với Sandra dù là vợ chồng, việc anh lấy viết lách làm phao cứu sinh cuối cùng, vì hầu hết không phải là nhà văn. Nhưng tất cả đều sẽ hiểu câu nói của Sandra trong xe hơi khi cô ôm mặt và nức nở: “Tất nhiên tiền không mua được hạnh phúc, nhưng thà khóc trên xe hơi còn hơn trên tàu điện”. Mỗi quốc gia đều có phiên bản của câu nói này, nhưng để nó trở nên thấm thía và thuyết phục như trong Anatomy, mà không sáo rỗng và buồn cười, cần cả một vụ án mạng, rất nhiều tài năng, và sự thật. Từ bộ phim, chúng ta hiểu rằng tiền bạc tự thân nó chẳng là gì cả. Nó quan trọng vì thay thế cho những thứ khác, là thời gian của Samuel, sự chăm sóc đủ đầy cho Daniel, cả đôi mắt của cậu bé, là nơi ở khác ấm áp hơn thay vì dãy Alps lạnh giá nước Pháp… và sự tự do.
Phim cũng đề cập đến những gãy đổ đa văn hóa. Có thật sự rằng thế giới ngày càng phẳng và mọi dân tộc, mối quan hệ có thể bỏ qua những khác biệt hay không? Có thể có, có thể không, nhưng nhất định có cái giá phải trả. Cái giá ở đây là Daniel, đứa trẻ không phải Đức cũng chẳng phải Pháp, và phải nói tiếng Anh trong gia đình như một sự thỏa hiệp của bố mẹ. Sự thấu hiểu ngay trong cùng một đất nước, một dân tộc đã khó khăn, đạt được nó trong gia đình đa văn hóa còn khó hơn gấp bội.
Anatomy gợi tôi nhớ đến một phim khác cùng chủ đề thấu hiểu là Drive my Car (2021). Bộ phim của Justin Triet lấp đầy những gì mà tác phẩm từ Nhật Bản thiếu hụt. Thấu hiểu người khác không đơn giản là nhìn vào bản thân, hay đối phương, mà là một hành trình. Có khi hành trình ấy biến thành cuộc chiến, với bản thân, với người còn lại, và kết quả là đều thắng hoặc đều thua. Sự thấu hiểu của các biên kịch thể hiện ở cảnh phim cuối, khi Sandra miêu tả về việc không cảm thấy “chiến thắng”. Vì không có chiến thắng nào cả. Cô chỉ thắng ở phiên tòa, nhưng thua ở cuộc hôn nhân này, thua trên hành trình với Samuel. Vợ chồng cô đã thua trắng.
Với những bộ phim như Anatomy, câu trả lời về việc Sandra có phải hung thủ không quá quan trọng. Người xem sẽ có câu trả lời của mình, theo đúng cách Daniel đã áp dụng. Hãy tưởng tượng xem trường hợp nào là đúng với chúng ta, và tin vào nó. Giống như cách ta tiếp nhận mọi thông tin mỗi ngày, tất cả chỉ là sự thật với riêng ta. Nhưng có một sự thật khác quan trọng hơn trong phim: Hi vọng luôn ở đó. Như trong những lời nhắn gửi cuối cùng của Samuel, vào một buổi sáng đẹp trời mỗi chúng ta đều sẽ trải qua khi chạm mặt với cái chết. Dù vậy, con người vẫn phải sống tiếp. Samuel đã chết, sẽ đến lượt Snoop, cả Sandra, Daniel và tất cả chúng ta, ngày nào đó sẽ ngủ không dậy nữa. Nhưng bất kể thế nào, chúng ta vẫn phải bước tiếp.